Twoje przekonania o sobie, innych, świecie

Do wielu sytuacji życiowych podchodzimy już z pewnym nastawieniem umysłowym – czyli z naszymi oczekiwaniami, ukrytymi teoriami osobowości, efektami spostrzegania społecznego, stereotypami – co powoduje, że ze strony innych ludzi spodziewamy się określonych zachowań (Manstead i Hewstone, 2001; Wren, 2005).

Istnieje bardzo wiele zjawisk opisujących spostrzeganie społeczne, czy relacje międzyludzkie. Jednym z nich jest samospełniające się proroctwo, które ma szereg konsekwencji – czasami dysfunkcjonalnych i powodujących stygmatyzację…
Szerzej opisałem ten mechanizm i klasyczne eksperymenty psychologiczne Roberta Rosenthala z nim związane w artykule „Samospełniające się proroctwo” – zachęcam do przeczytania.

 

Samospełniające się proroctwo (przepowiednia)

Samospełniające się proroctwo działa tak, że przekonania na temat innej osoby sprawiają, że podejmuje ona działania, które spełniają początkowe oczekiwania (Wren, 2005)!
Jeśli sądzę, że moje szczury są głupie, to one zachowują się w sposób potwierdzający moje przeświadczenie.
Jeśli sądzę, że uczniowie są wybitni, to oni zachowują się w sposób potwierdzający moje przeświadczenie (zobacz artykuł Samospełniające się proroctwo).

Samospełniające się proroctwo jest także mechanizmem podtrzymującym poczucie własnej wartości (samoocenę) na stałym poziomie. Za pomocą niego działa samoocena (Wojciszke, 2013). W tym wypadku jest (fałszywym) przekonaniem na temat siebie, które powoduje, że osoba rzeczywiście MYŚLI, ODCZUWA, POSTĘPUJE w określony sposób – potwierdzając zwrotnie swoją niską, niepewną czy niestabilną samoocenę.

Szczególnie te zjawisko nie sprzyja nam,
gdy podtrzymuje niskie mniemanie o sobie.
Jeśli sądzę o sobie, że nie dam rady poprawnie wykonać jakiegoś zadania lub czynności – to zachowuję się tak, że rzeczywiście uzyskuję mierny rezultat.

 

Poczucie własnej wartości a samospełniające się proroctwo

Wzorzec działania samospełniającego się proroctwa, wywodzi się z przekonań / oczekiwań (zaś one mają źródło w osobowości, przeszłych doświadczeniach), np. „Nie wierzę w swoje możliwości”, „Nie akceptuję swojego wyglądu”, „Jestem nieciekawa”, itd.

Wygląda to następująco:

1) Masz (błędne) oczekiwania / przekonania o sobie ;

2) W związku z tym zachowujesz się wobec siebie / w różnych sytuacjach zgodnie ze swoją postawą – nieświadomie wpływasz na innych / na sytuację swoim zachowaniem werbalnym i niewerbalnym;

3) Osoby zachowują się tak, jak tego oczekujesz – po prostu reagują na twoje oczekiwania i zachowanie wobec nich.
Albo Twoje postępowanie wobec siebie potwierdza wstępne oczekiwania / przekonania;

4) W efekcie potwierdzasz niskie mniemanie o sobie – utrzymujesz swoje niskie, niepewne, czy niestabilne poczucie własnej wartości!

Prześledźmy efekt samospełniającego się proroctwa na przykładzie osoby z niskim poczuciem własnej wartości. Taka osoba często ma tendencyjne (błędne) i pesymistyczne nastawienie wobec siebie. Podczas próby wykonania jakiegoś zadania mówi do siebie (myśli automatyczne), np. nie uda mi się, tylko się ośmieszę, inni zrobią to lepiej, nikt tego nie doceni, itd. – …i sama sabotuje swoje działania!

Na przykład Katarzyna chce zapoznać się z Marcinem. Ale pojawiają się jej automatyczne nastawienia – a o czym ja z nim będę rozmawiała? Jestem nieciekawa. Nieładna. Kto by ze mną chciał być? Nie zasługuję na …, itp. (1). I nasza Katarzyna waha się i w końcu rezygnuje (2)! Nie zapoznała się z Marcinem (3) i ta sytuacja tylko utwierdza ją w negatywnym nastawieniu do siebie (4). Nie dała sobie szansy i nie skonfrontowała swoich lęków z rzeczywistością. Pozostała w świecie wyobrażeń, tęsknot, żalu, braku pewności siebie…

Widzisz tą negatywną pętlę samospełniającego się proroctwa? Osoba uważa, że ma niższe szanse w poprawnym wykonaniu zadania czy osiągnięciu celu (1), w związku z tym mniejszy wysiłek w nie inwestuje (2) a rezultat jest taki, że faktycznie uzyskuje słabszy wynik (3), w porównaniu z osobami o wysokiej, stabilnej samoocenie a co zwrotnie obniża samoocenę, lub utrzymuje ją na niskim poziomie (4).

Osoba sama przyczynia się do tego, że zmniejsza prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu! Czasami od razu rezygnując z działania z góry skazuje się na porażkę!

A jak działa ten mechanizm u osób w wysoką samooceną? Wysoka samoocena podwyższa prawdopodobieństwo sukcesu – zwiększa nasze wysiłki wkładane w realizację celów, co umożliwia lepsze osiąganie celów (wyników), co z kolei poprawia samoocenę (Coopersmith, 1967; za: Wojciszke, 2013).

 

Otrzymujesz to, czego oczekujesz

Chciałbym przy tym wyraźnie zaznaczyć, że występowanie opisywanego zjawiska jest uzależnione od szeregu czynników – cech obserwatora, obiektu i sytuacji – i czasem jest tak, że nie wystąpi. Jednak warto wiedzieć, że efekt samospełniającego się proroctwa istnieje i my możemy kontrolować go poprzez zatrzymanie się na moment i zastanowienie nad naszym podejściem do siebie i do innych, np. nastawianiem wobec partnera, dziecka, kogoś z rodziny, czy z kolegi z pracy. Bo może nasze oczekiwanie w jakimś aspekcie jest fałszywe? A może sam siebie krzywdzę swoimi destrukcyjnymi myślami, odczuciami, czy zachowaniem?

Samospełniające się proroctwo w skrócie mówi to, że otrzymujesz od siebie lub od innych to, czego oczekujesz:

„Jeżeli oczekujemy, że coś się zdarzy w pewien sposób,
to nasze oczekiwania będą się przyczyniały do tego,
aby tak właśnie się stało.”
(Hock, 2003, s. 125).

 

Tomasz Kurzydłowski

P.S. Czy przypominasz sobie sytuacje, w których zadziałał u Ciebie efekt samospełniającej się przepowiedni?

 

Bibliografia:
Hock, R. R. (2003). 40 prac badawczych, które zmieniły oblicze psychologii. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Manstead, A. S. R. i Hewstone, M. (red.). (2001). Encyklopedia Blackwella. Psychologia społeczna. Warszawa: Jacek Santorski & CO Wydawnictwo.
Wojciszke, B. (2013). Psychologia społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Wren, K. (2005). Wpływ społeczny. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.